Einstein en Lorentz
Een gouden vriendschap
‘Ik hoop morgen na de koffie, tegen 2 uur met den Heer en Mevr. Einstein in het Museum te komen en wij zullen het dan zeer op prijs stellen, zoo wij wat mogen zien’, schrijft Hendrik Antoon Lorentz (1853-1928), directeur van het natuurkundig laboratorium van Teylers Museum (1909-1928), op 10 februari 1911 aan de conservator van de kunstverzameling John Hulk (1855-1913).
Briefje van Lorentz waarin hij aankondigt dat hij Teylers Museum zal bezoeken in gezelschap van Einstein en Mileva Marić, 10 februari 1911.
Sinds 1908 onderhoudt Lorentz intensieve correspondentie met theoretisch natuurkundige Albert Einstein (1879-1955). Einstein beschouwt de 25 jaar oudere Lorentz als zijn mentor en grote voorbeeld. Kort voor zijn eerste bezoek aan Haarlem schrijft Einstein zelfs aan een vriend: ‘Ik bewonder deze man als geen ander, je zou kunnen zeggen dat ik van hem houd.’ Voor de ontwikkeling van de relativiteitstheorie voelt Einstein zich schatplichtig aan het voorwerk dat Lorentz op dit gebied had gedaan. In eerste instantie wordt de theorie zelfs de ‘Lorentz-Einsteintheorie’ genoemd.
De eerste ontmoeting
Na briefcontact sinds 1908 ontmoeten Einstein en Lorentz elkaar voor het eerst in levende lijve op zaterdag 11 februari 1911. Lorentz neemt Einstein en de wis- en natuurkundige Mileva Marić (1875-1948), Einsteins eerste vrouw, mee naar Teylers Museum. De conservator van de kunstverzameling laat ze schilderijen en tekeningen uit de collectie zien, waarna Lorentz de buitenlandse gasten waarschijnlijk ook een rondleiding geeft door zijn nieuwe, ‘uitstekend uitgeruste’ laboratorium.
Einstein en Lorentz, 1921.
Museum Boerhave, Leiden.
Telegram uit 1919 van Lorentz aan Einstein.
Museum Boerhave, Leiden.
Einsteins relativiteitstheorie
De correspondentie tussen Lorentz en Einstein wordt intensiever tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ze discussiëren over Lorentz’ elektronentheorie en Einsteins speciale relativiteit, waar Lorentz grote interesse in heeft. Honderden pagina’s aan berekeningen zijn bewaard gebleven en het wetenschappelijke resultaat, een artikel van Lorentz uit 1915, toont aan dat hij de gloednieuwe theorie goed in de vingers heeft. Toch is Lorentz het niet met alle aannames van Einstein eens. Een brief van Einstein in januari 1916 neemt bij Lorentz de laatste twijfels weg.
‘Ik heb Einstein met zijne schitterende uitkomsten gelukgewenscht.’
Dit schrijft Lorentz aan de bevriende natuurkundige Paul Ehrenfest (1880-1933). Als in 1919 door de Britse astronoom Arthur Eddington (1882-1944) bij een zonsverduistering metingen worden gedaan die Einsteins algemene relativiteitstheorie bewijst, geeft Lorentz per telegram Einstein de feestelijke bevestiging van een belangrijk deel van zijn theorie door.
Einstein en Lorentz tijdens de viering van het gouden doctoraat van Lorentz, 1925.
Collectie AIP, Emilio Segrè Visual Archives.
Een gouden vriendschap
Vanwege hun goede vriendschap wordt Einstein gevraagd om een lezing te geven en een stuk te schrijven voor een boekje dat wordt samengesteld ter gelegenheid van Lorentz’ gouden doctoraat in december 1925. Einstein, die ondertussen in 1921 de Nobelprijs heeft ontvangen voor zijn werk aan het foto-elektrisch effect, voorziet zijn bijdrage aan het Lorentz-boekje van een handgeschreven briefje dat in het archief van Teylers Museum bewaard is gebleven. Hij geeft aan dat ook in Duitsland waardering begint te ontstaan voor Lorentz’ inspanningen om wetenschappers uit geallieerde landen en Duitsland met elkaar te verzoenen. ‘Hier beginnen de mensen nu tot het inzicht te komen dat Lorentz door de beste en nobelste bedoelingen geleid is. Ik ben er blij om’, schrijft de oorspronkelijk Duitse natuurkundige.
Einstein in de Tweede Wereldoorlog
Toen de nazi’s in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen, zag de joodse Einstein zich genoodzaakt te vertrekken naar de Verenigde Staten, waar hij hoogleraar theoretische fysica in New York wordt tot zijn emeritaat in 1945. In 1939 verzoeken enkele Amerikaanse fysici met het plan de atoombom te ontwikkelen Einstein, als gezaghebbend fysicus, een brief te schrijven aan president Roosevelt en deze te wijzen op de mogelijkheden van kernsplijting voor het ontwerpen van een militair wapen. Na de verwoesting van Hiroshima wordt Einstein echter voorvechter van internationale vrede en mensenrechten, net als zijn grote voorbeeld Lorentz.
Lorentz thuis, aan zijn bureau.
Collectie AIP, Emilio Segrè Visual Archives.
Auteur
Femke Valkhoff, kunsthistoricus.
Bronnen
Abel Streefland, 'Hendrik Antoon Lorentz: De Haarlemse jaren van een wereldberoemd wetenschapper, 1909-1928', Teylers Magazijn, jaargang 36 (2017, voorjaar), nr. 131.
