‘Vrouwen van beteekenis in ons vaderland’
De portrettekeningen van Elsa Woutersen-van Doesburgh
Tussen 1910 en 1930 tekent de kunstenaar Elsa Louisa Hannelina Woutersen-van Doesburgh (1875-1957) een indrukwekkende reeks portretten van vrouwen die op hun manier iets toevoegen aan de Nederlandse samenleving.
Elsa Woutersen-van Doesburgh, 'Dahlia's', 1895.
Nadat Elsa Woutersen-Van Doesburgh in Amsterdam studeerde, in Brussel werkte en in Stuttgart een eigen atelier runde, vestigt ze zich na haar huwelijk in 1911 in Haarlem. Vanuit daar schildert en tekent ze stadsgezichten, Haarlemse hofjes en stillevens. Teylers Museum heeft een bloemstuk van haar hand in de collectie, maar vooral interessant zijn de 39 portretten die ze tekende van Nederlandse werkende vrouwen. Haar ‘Vrouwen van beteekenis in ons vaderland’ worden regelmatig gepubliceerd in het maandelijkse damesblad ‘De Vrouw en haar Huis’. De originele tekeningen schenkt ze aan Teylers Stichting.
Haar ‘Vrouwen van beteekenis’ geven een mooi tijdsbeeld van de verscheidenheid aan vrouwenberoepen in Nederland aan het begin van de 20ste eeuw. Zo worden vrouwelijke schrijvers, beeldhouwers, schilders, tekenaars, componisten, zangers en toneelspelers, maar ook sociaal werkers, feministen, politici, onderwijzers en historici geportretteerd. ‘Door dien tekst en het groote portret, stelt men ons om zoo te zeggen elke maand aan een vrouwelijke persoonlijkheid voor,’ wordt in het ‘Algemeen Handelsblad’ van 10 juni 1916 over de portretreeks geschreven.
De Amsterdamse Joffers
De Amsterdamse Joffers, een groep kunstenaressen die elkaar ontmoeten in de ‘damesschilderklas’ van de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam, waar Woutersen-Van Doesburgh ook studeerde, worden ook op papier vereeuwigd.
“Die naam van Amsterdamse Jofferen heeft de criticus Plasschaert eens verzonnen, en die is toen door iedereen overgenomen.”
Dit vertelt Coba Ritsema in 1934 aan Mies Moussault-Veegens, die voor De Telegraaf veel over werkende vrouwen schrijft. De vriendinnengroep en Woutersen-Van Doesburgh blijven allemaal in de traditie werken die ze op de academie geleerd hebben en exposeren regelmatig op dezelfde tentoonstellingen. Vijf van de acht Joffers – Lizzy Ansingh, Coba Ritsema, Jacoba Surie, Ans van den Berg en Marie van Regteren Altena – maken deel uit van Elsa Woutersen-van Doesburghs portretgalerij van belangrijke Nederlandse vrouwen én worden met kunstwerken vertegenwoordigd in de collectie van Teylers Museum.
Elsa Woutersen-van Doesburgh, 'Portret van de schilderes Lizzy Ansingh', 1920.
Lizzy Ansingh, 'Oom Jan in het poppenhuis', 1932.
Lizzy Ansingh
Maria Elisabeth Georgine Ansingh (1875-1959), beter bekend als Lizzy Ansingh, komt uit een echte kunstenaarsfamilie. Haar grootvader, twee tantes en oom van moeders zijde zijn allemaal bekenden in de Amsterdamse kunstwereld. Tijdens haar jeugd is Lizzy vaak te vinden in de ateliers van haar tantes – de succesvolle societyportrettist Thérèse en de beeldhouwer Georgine Schwartze. Naast het schilderen van stillevens en portretten wordt Lizzy Ansingh vooral bekend door haar sprookjesachtige tekeningen en schilderijen van poppen. In haar atelier op de Herengracht staan een groot aantal poppen en een 18de eeuws poppenhuis. In de met ‘LA’ gesigneerde tekening Oom Jan in het poppenhuis uit de collectie van Teylers Museum heeft zo’n pop uit haar verzameling de hoofdrol.
Coba Ritsema
Jacoba Johanna (Coba) Ritsema (1876-1961) wordt geboren in Haarlem in een artistiek milieu. Haar vader is lithograaf en heeft een drukkerij in Haarlem. Broer Johannes volgt zijn vader op als lithograaf in het familiebedrijf, zus Catherine studeert piano en Coba en broer Jacob kiezen voor het schildersvak. Vanaf haar dertiende volgt Coba tekenles op de Haarlemse School voor Kunstnijverheid en na haar opleiding aan de Rijksakademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam heeft ze haar eigen atelier in Haarlem. Coba Ritsema gooit hoge ogen met haar impressionistische stillevens en portretten in olieverf. Teylers Museum heeft vijf van deze met vlotte penseelstreken en opvallende kleuraccenten geschilderde werken in de collectie.
Coba Ritsema, 'Dame zittend in een park', 1890-1910.
Jacoba Surie, 'De Piazza Emanuel te Assisi', 1899-1970.
Jacoba Surie
De Amsterdamse Jacoba Surie (1879-1970) leert het kunstenaarsvak op de Teekenschool voor den Werkenden Stand en de Rijksakademie van Beeldende Kunsten. Samen met mede-Joffer Ans van den Berg deelt ze 36 jaar lang een huis en atelier aan de Keizersgracht te Amsterdam. De huisgenoten trekken vaak zomers naar Brabant of Zeeland. In 1912 reist Jacoba af naar Italië. Teylers Museum heeft één gesigneerde schets van een groepje vrouwen zittend naast een fontein op de Piazza Vittorio Emanuele in de Italiaanse stad Assisi in de collectie. Misschien heeft ze de figuurschets tijdens deze reis gemaakt.
Ans van den Berg
Anna Carolina van den Berg (1873-1942), beter bekend als Ans, is de enige van de Amsterdamse Joffers die haar opleiding tot kunstenaar niet aan de Rijksakademie van Amsterdam volgt. In 1903 en 1904 studeert ze aan de Académie Colarossi, een privé-kunstacademie in Parijs. Daarnaast krijgt Ans schilderles van Willy Dijsselhof-Keuchenius (1865-1960) en leert ze het realistisch tekenen van het menselijk lichaam van Amsterdamse Joffer Jo Bauer-Stumpff (1873-1964). Uiteindelijk specialiseert Ans van den Berg zich in het schilderen en tekenen van bloemstillevens. Teylers Museum heeft twee van haar impressionistische bloemstukken in de collectie. Op de met felle kleuren getekende pastel 'Magnolia tak in een vaas' zijn haar snelle halen met het krijt nog goed zichtbaar.
Ans van den Berg, 'Magnolia tak in een vaas', 1893-1942.
Marie van Regteren Altena, 'Japanse strijdwaaier', datering onbekend.
Marie van Regteren Altena
Maria Engelina (Marie) van Regteren Altena (1868-1958) is afkomstig uit een aristocratische en artistieke Amsterdamse familie. Haar broer en zus kiezen ook allebei voor het kunstenaarsvak. Ook is ze, net als de meeste Joffers, lid van kunstenaarsverenigingen als Arti et Amicitiae (Amsterdam) en Pulchri Studio (Den Haag). Van Regteren Altena schildert vooral verfijnde bloemstukken en stillevens, waarop ze vaak objecten afkomstig uit Azië verbeeldt. Een stilleven met een Japanse strijdwaaier uit de collectie van Teylers Museum is daar een prachtig voorbeeld van.
Auteur
Femke Valkhoff, kunsthistoricus.
