De Ovale Zaal
Het hart van Teylers Museum
Bijna tweeënhalve eeuw na de opening van Teylers Museum, is de Ovale Zaal nog steeds het kloppend hart van het museum. Hier komen kunst en wetenschap samen, precies zoals Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778) het voor ogen had. Hoewel hij het museum dat naar hem vernoemd is zelf nooit heeft bezocht, legt zijn visie de basis voor een unieke instelling waar kennis en cultuur hand in hand gaan.
Pieter Teyler van der Hulst
Toen Teylers Museum in 1784 zijn deuren opende voor het publiek, was Pieter Teyler van der Hulst al zes jaar overleden. De rijke Haarlemse bankier en zijdehandelaar liet bij zijn overlijden zijn woonhuis aan de Damstraat 21 na aan een stichting die zijn naam draagt: Teylers Stichting. Zijn testament, dat hij kort na de dood van zijn echtgenote Helena Wijnands Verschave (1704/5-1756) in 1756 liet opmaken, is duidelijk over wat er met zijn collectie moet gebeuren: de ‘Bibliotheecq en Verzameling van Medailles, Prent en Teekenkonsten, en alles wat daaronder eenigzints behoorende’, moet ‘voor altoos ende ten Eeuwigen dage […] blijven in zijn geheel en onverkogt’ in het huis aan de Damstraat. Datzelfde huis moet worden bewoond door ‘een konstschilder, of ander Liefhebber van Kunsten en Weetenschappen’ die de bibliotheek en de verzamelingen zou beheren. De eerste kunstenaar die officieel door Teyler genomineerd wordt is Taco Jelgersma (1702-1795), die Pieter Teyler portretteert als vertegenwoordiger van de Verlichting, omringd door zijn grote verzameling boeken.
Taco Jelgersma, 'Portret van Pieter Teyler van der Hulst als verzamelaar', ca. 1760-1778.
‘Aanmoedigingen van kunsten en wetenschappen’
Toen Pieter Teyler overleed, liet hij een enorm vermogen na van 2 miljoen gulden (dat zou omgerekend nu ongeveer 22 miljoen euro zijn). Uit zijn testament wordt duidelijk dat hij wil dat er een plek komt waar iedereen kennis kan opdoen. Hij bevordert de ‘Heeren Executeuren en Directeuren’ dan ook tot de ‘aankoop van boeken, medailles, print- en teekenkonst’. Ook al schrijft hij niks over de bouw van een museum, toch vinden de eerste vijf Directeuren van Teylers Stichting dat er een museumzaal in zijn naam moet worden gebouwd. Teylers Museum, waar kunst en wetenschap verenigd worden, krijgt vorm in de achtertuin van het woonhuis aan de Damstraat.
Leendert Viervant, 'Ontwerp voor de kroonlijsten', 1779-1784.
‘Boek- en Konstzael’
De museumzaal wordt gebouwd tussen 1779 en 1784, naar ontwerp van de jonge architect Leendert Viervant (1752-1801). De architectuur van de zogenaamde ‘Boek- en Konstzael’, de eerste ruimte in Nederland die is gebouwd als openbaar museum, is een vroeg en prachtig voorbeeld van het Nederlandse neoclassicisme. Op een van Viervants ontwerptekeningen is goed de kenmerkende ovale vorm te herkennen. Ook het houtsnijwerk van het plafond is afgebeeld. Hoe gedetailleerd Viervant werkte is te zien in een ontwerp van de kroonlijsten van de kabinetten. Door de afgebrokkelde randen en scheuren in de kroonlijst, lijkt het net een tekening van een antiek Grieks bouwwerk. Maar vergis je niet: met een sierlijk handschrift verzoekt Viervant de timmermannen om de lijnen in zijn ontwerp te volgen.
Een schitterend instituut
In de geest van de Verlichting moest het kersverse Teylers Museum een plek vormen waar kennis over cultuur en natuur in één ruimte samenkomen. Hier worden dan ook prenten en tekeningen, fossielen en gesteenten en natuurkundige instrumenten en boeken bewaard en tentoongesteld. De instrumenten worden bewaard in de vitrinekasten op de begane grond en boeken krijgen een plek in de kasten op de omloop. Fossielen en mineralen worden opgeslagen in brede lades onder de boekenkasten en in het grote centrale meubel (de huidige middenvitrine). Ook de tekeningen en prenten worden aanvankelijk hierin bewaard.
Leendert Viervant, 'Ontwerp voor de Ovale Zaal', 1779-1784.
Leendert Viervant, 'De Grote Elektriseermachine in de Ovale Zaal', datering onbekend.
Demonstraties
De oorspronkelijke inrichting van de Ovale Zaal weerspiegelt de functie als ruimte voor natuurwetenschappelijk onderzoek en demonstraties. Het middenmeubel, met een vlakke bovenkant als toontafel voor experimenten, is op twee koperen rails geplaatst en daarmee makkelijk verrijdbaar. Hierdoor krijgt de Grote Elektriseermachine van Martinus van Marum (1750-1837), waar regelmatig demonstraties van worden gegeven, alle ruimte.
Een echte belevenis
Uit het dagboek van de Duitse zangeres Nina d’Aubigny (1770-1847) over haar verblijf in Nederland blijkt dat een bezoek aan Teylers Museum een echte belevenis is. Op 17 augustus 1791 schrijft zij: ‘De elektrische machines zijn superieur aan alle andere in Europa. […] De manuscripten zijn prachtig geschreven en getekend door monniken […]. Het instituut als geheel is niet minder dan compleet te noemen, maar het gebouw, dat van buiten heel weinig belooft, is van binnen schitterend. De grote elektrische machine heeft zoveel kracht, dat een paling met één enkele schok wordt gedood.’
'Het instituut als geheel is niet minder dan compleet te noemen, maar het gebouw, dat van buiten heel weinig belooft, is van binnen schitterend.'
De bezoekers van Teylers Museum
Het museum is ‘ten allen tijde’ toegankelijk voor de vijf Directeuren, Genootschapsleden en Martinus van Marum, de eerste directeur van Teylers Museum. Ook hun vriendenkring heeft vrije toegang. Andere personen moeten hun bezoek eerst aanvragen. Inwoners van Haarlem mogen iedere dinsdag van 10:00 tot 13:00 uur het museum bezoeken.
Vanaf 1789 ligt er in Teylers Museum een bezoekersboek. Veel belangrijke geleerden en adellijke reizigers, maar ook Haarlemse bezoekers, zetten hun handtekening in het boek. Zo ook de beroemde Duitse wetenschapper Alexander von Humboldt (1769-1859) en zijn grote voorbeeld, de ontdekkingsreiziger en natuuronderzoeker Georg Forster (1754-1794), die van maart tot juli 1790 een reis door Noord-Europa maken. Aangezien Von Humboldt de idealen van de Franse Revolutie aanhangt, tekenen ze het eerste gastenboek van Teylers Museum in het Frans.
Het eerste gastenboek van Teylers Museum, 1789.
Detail uit het eerste gastenboek van Teylers Museum met de handtekening van Alexander von Humboldt en Georg Forster.
Het museum groeit
In de decennia na de opening van de Ovale Zaal groeit de collectie van Teylers Museum gestaag. Vooral het aantal boeken neemt sterk toe. In 1824 wordt dan ook besloten dat er een aparte leeszaal gebouwd moet worden. Met de opening van deze zaal in 1826 krijgt de bibliotheek een belangrijke publieksfunctie binnen het museum. Ook de Ovale Zaal krijgt een steeds publiekgerichter karakter. In 1801-1802 worden er vitrines geplaatst op het middenmeubel voor de expositie van ‘de fraaiste mineralen en gecrystalliseerde soorten’. Hierdoor is de Ovale Zaal niet langer een laboratorium waar voor een exclusief publiek experimenten worden gedaan, maar een echte museumzaal voor een verscheidenheid aan bezoekers. Vandaag de dag komen kunst en wetenschap nog steeds samen in de Ovale Zaal. Kom langs en ervaar de oudste museumzaal van Nederland!
Johan Conrad Greive, 'De Ovale Zaal met bezoekers', 1862.
Auteur
Femke Valkhoff, kunsthistoricus.
Bronnen
Bert Sliggers et al., De idealen van Pieter Teyler: Een erfenis uit de verlichting (Teylers Museum en Gottmer Uitgevers Groep, Haarlem, 2006).
Geert-Jan Janse, De Ovale Zaal van Teylers Museum (Teylers Museum en Nieuw Amsterdam Uitgevers, 2011).
'Teylers Ovale Zaal', Teylers Magazijn, speciale uitgave naar aanleiding van het 225-jarige bestaan van Teylers Museums Ovale Zaal (2009, december).
