Gebouw
Teylers Museum als tijdmachine
Het gebouw van het oudste museum van Nederland – met in het hart de monumentale Ovale Zaal – is een museumstuk op zich, een tijdmachine. De zalen hebben allemaal een uniek karakter en ademen de sfeer van de 18de en 19de eeuw.
Wybrand Hendriks, 'Bovengang en trap van Pieter Teylers Huis', 1814.
Pieter Teylers Huis
In dit unieke huis ‒ nu een rijksmonument ‒ woonde Pieter Teyler van 1740 tot zijn dood in 1778. Hier beschreef hij zijn dromen in het testament dat leidde tot de bouw van Teylers Museum. Als onderdeel van je museumbezoek ben je te gast bij Pieter Teyler thuis. Bewonder de prachtige kamers, waarvan enkele behoren tot de best bewaarde van 18de-eeuws Nederland. Ook vind je hier regelmatig actuele tentoonstellingen en activiteiten in lijn met Teylers belangrijkste droom: een betere wereld voor iedereen.
Ovale Zaal
Na de dood van Pieter Teyler gaan de vijf directeuren van Teylers Stichting aan de slag met het bouwen van een museum. In 1784 verrijst in zijn achtertuin de Ovale Zaal naar het ontwerp van Leendert Viervant. In deze indrukwekkende ruimte tonen medewerkers volgens Teylers idealen de modernste kunst en wetenschap aan het publiek.
Johan Conrad Greive, 'De Ovale Zaal met bezoekers', 1862.
Ovale Zaal
Grote Zaal
De Grote Zaal is tegelijkertijd met de Ovale Zaal heringericht door Leendert Viervant en was tot 1885 dé toegang tot het museum. Deze ruimte was lang het kloppende hart van het museum. Je kon hiervandaan rechtstreeks de museumzaal in, de trap op naar het observatorium of de deur door het laboratorium in. Hier werden lezingen, demonstraties en kunstbeschouwingen gegeven en Teylers Stichting en de Genootschappen kwamen er samen.
De 'Grote Zaal' van Pieter Teylers Huis.
Een bruisend kenniscentrum
In de Ovale Zaal kunnen nieuwsgierige bezoekers de nieuwste wetenschappelijke instrumenten in werking zien tijdens live experimenten, demonstraties en lezingen. Ook de grote elektriseermachine wordt regelmatig aan het werk gezet. Kunstkenners en studenten bestuderen tekeningen en prenten tot in het kleinste detail; natuurliefhebbers hangen met hun neuzen boven de mooiste mineralen en fossielen. Op de eerste verdieping staan talloze boeken in de kasten, voor verdere studie op zaal.
Barent de Bakker, De Grote Electriseermachine van Martinus van Marum in de Ovale Zaal van Teylers Museum, 1800.
Ovale Zaal, eerste verdieping
Sterrenwacht
Bovenop de Ovale Zaal bevindt zich een klein observatorium dat gelijktijdig met de zaal werd gebouwd. Het was bedoeld voor sterrenkundige en mogelijk ook meteorologische waarnemingen, waarvoor een windwijzer op het dak staat die binnen op het plafond afleesbaar is. Het observatorium kreeg speciale stoelen, die bewaard zijn gebleven, om makkelijk door de telescopen te kunnen kijken. In 1790 is de grote Herschel telescoop uit Teylers collectie aangeschaft en door Van Marum in het observatorium gebruikt. Uit een bezoekersverslag is bekend dat deze bijzondere kijker daar in 1808 ook – of nog steeds – stond. Deze telescoop en de kleinere exemplaren staan tegenwoordig in de Ovale Zaal opgesteld.
Sterrenwacht
Archieffoto Lorentz Lab
Uitbreidingen 18de eeuw
Kort na de opening van de Ovale Zaal, in 1790, wordt speciaal voor de eerste directeur, Martinus van Marum, een natuurkundig laboratorium ingericht. Het grenst aan Pieter Teylers Huis en is het eerste natuurkundige lab van Nederland. Alle apparatuur voor de fysische en chemische experimenten van die tijd is er aanwezig. Natuurkundigen voor wie het te duur of te omslachtig is om deze proeven zelf uit te voeren, kunnen in Teylers Museum aan de slag. Later wordt deze ruimte omgebouwd tot het Lorentz Lab.
Uitbreidingen 19de eeuw
Al snel na de opening van Teylers Museum wordt de Ovale Zaal te klein voor de nieuwe verzamelingen en vele activiteiten. In 1826 opent een vleugel met op de begane grond twee zalen, voor lezingen en voor de collectie geologie, en boven een Leeszaal met bibliotheek. De benedenzalen dienen achtereenvolgens als paleontologisch museum, demonstratieruimte en schilderijenzaal. Tegenwoordig zijn ze ingericht als tentoonstellingsruimte voor de Numismatische collectie en Prentenkabinet.
Piet Schipperus, 'Gevel van het nieuwe gebouw van Teyler's Stichting, aan het Spaarne te Haarlem', Eigen Haard 1885, no. 10.
Noord-Hollands Archief, Haarlem.
Het ‘Nieuwe Museum’
Zestig jaar na de opening van de extra vleugel in 1826 is Teylers Museum opnieuw aan uitbreidingen toe. Het 'Nieuwe Museum', dat opent in 1885. De monumentale buitengevel van Christian Ulrich aan het Spaarne geeft Teylers Museum grootsteedse allure, met mooie decoraties die verwijzen naar de kunsten en wetenschappen. Het interieur van Adrianus van der Steur jr. omvat drie nieuwe zalen: twee voor fossielen en een voor de instrumenten. Boven komen er een Gehoorzaal en een tweede bibliotheekzaal bij, de Opkamer.
Fossielenzalen
De opstelling van de vitrines en voorwerpen in deze zalen is vrijwel onveranderd sinds de inrichting in 1885. De fossielen en gesteenten zijn nog grotendeels geordend volgens de systematiek van die tijd. Deze collectie is destijds aangekocht als bronnenmateriaal voor toekomstig onderzoek: over het ontstaan en het uitsterven van soorten en de plek van de mens in de natuur. In de authentieke historische vitrines kun je de hele ontwikkeling van de paleontologie – de leer van de versteende sporen van levende wezens – als wetenschap teruglezen.
Archieffoto Tweede Fossielenzaal, ca. 1900
Archieffoto Instrumentenzaal
Instrumentenzaal
In tien grote vitrines staan natuurwetenschappelijke instrumenten die ooit in dit museumgebouw zijn gebruikt voor experimenten of demonstraties. Dicht opeengepakt, zoals gebruikelijk in laboratoriumkasten. Deze voorwerpen zijn het tastbare bewijs voor wetenschappelijke vooruitgang door de eeuwen heen. Hoe bewaar je geluid? Kun je het door de lucht verzenden? Kun je elektriciteit beheersen? In het midden staat de grote elektriseermachine uit 1784, die een eeuw later hierheen is verplaatst vanaf haar oorspronkelijke plek in de Ovale Zaal.
Goochelkabinet
Tussen de Instrumentenzaal en de Ovale Zaal is een speciaal zijkabinetje ingericht voor een unieke verzameling 18de-eeuwse goocheltoestellen. Bijna alles is van hout en in Nederland gemaakt. Met geheime laden en verborgen touwtjes en magneetjes laat de goochelaar het publiek versteld staan met schijnbaar onmogelijke trucs. Een Oosterse wijze die de antwoorden op al je vragen kent, een kaartenkabinet, een magisch knikkerhuis … Het geheim van de goochelaar? Dat ontdek je via het interactieve touchscreen.
Goochelkabinet
Luminescentiekabinet
Luminescentiekabinet
Tussen de Instrumentenzaal en de Ovale Zaal bevindt zich een donkere, kleine ruimte, met verlichting die vanzelf even aan gaat en dan snel weer uit. De bedoeling is om het verschijnsel fosforescentie te demonstreren. Lange tijd is dit een wetenschappelijk raadsel geweest: stoffen die zelf licht uitstralen. In dit zijkabinet ervaar je hoe dat effect ontstaat.
Gehoorzaal
In 1885 is Teylers Museum een levendig onderzoeksinstituut, waar vaak demonstraties en lezingen plaatsvinden. In de Gehoorzaal passen zo'n 150 mensen, die samen discussiëren over kunst en wetenschap. Voor in de zaal bevindt zich een demonstratiemeubel met aansluitingen voor gas, water en elektra, waarmee geleerden natuurkundige proeven kunnen laten zien. Vandaag de dag worden hier nog steeds lezingen gehouden, maar er vinden ook regelmatig trouwceremonies en recepties plaats.
Piet Schipperus, 'De gehoorzaal van Teyler's Stichting te Haarlem', Eigen Haard 1885, no. 10.
Noord-Hollands Archief, Haarlem.
De Opkamer van Teylers Museum.
Opkamer
De geur van hout en boeken maar ook de magische lichtinval nemen je mee terug in de tijd. In deze bibliotheekzaal staan de mooiste en belangrijkste boeken over natuurlijke historie uit de 18de en 19de eeuw. Ook reisverslagen, astronomische verhandelingen en tijdschriften van geleerde genootschappen hebben hier al 150 jaar een ereplaats in de kasten. De ruimte en de inhoud zijn van onschatbare waarde maar ook uiterst kwetsbaar – en daarom alleen tijdens rondleidingen te bewonderen.
Uitbreidingen 20ste eeuw
In 1996 breidt Teylers Museum uit met een moderne vleugel, zodat de authentieke 18de en 19de-eeuwse inrichting van de oude gebouwen behouden kan blijven. Hier is ruimte gecreëerd voor tijdelijke tentoonstellingen, in de Tentoonstellingszaal, het Boekenkabinet en de Penningvitrine. Voor interactieve activiteiten is een Educatief Paviljoen ingericht. En bezoekers kunnen heerlijk ontspannen in het museumcafé bij Tuinzaal. Deze nieuwbouw, ontworpen door Hubert-Jan Henket, sluit naadloos aan de bestaande bouwdelen. De transparante stijl van het ontwerp is bedoeld om zoveel mogelijk daglicht toe te laten. In 2002 komen daar nog een nieuwe museumwinkel en een vernieuwde entree bij.
Archieffoto Tuinzaal
Penningvitrine
Hendrik Antoon Lorentz (1853 – 1928)
Lorentzlab
Vanaf de opening in 1784 tot het begin van de 20ste eeuw is Teylers Museum een centrum van actief wetenschappelijk onderzoek, waarvan een breed publiek de resultaten met eigen ogen kan zien. Wist je dat natuurkundige en Nobelprijswinnaar Hendrik Antoon Lorentz hier van 1909 tot zijn dood in 1928 een eigen laboratorium heeft? Belangrijke wetenschappers, onder wie Einstein, bezoeken hem daar. Met de restauratie en openstelling van het voormalige lab brengt Teylers Museum Lorentz’ natuurkundige collectie weer tot leven. In het vernieuwde Lorentz Lab experimenteren middelbare scholieren met elektriciteit. Dat doen ze met replica's van de originele natuurkundige instrumenten.
Restauratie
De geschiedenis van Teylers Museum klinkt door in het krakende parket. Ze leeft voort in alle objecten, vitrines, trappenhuizen, terrazzovloeren, houten raamluiken en gietijzeren verwarmingsroosters. Dit authentieke interieur vraagt veel liefde en zorg. Vóór elk onderhoud en elke restauratie doen specialisten uitvoerig onderzoek: naar de originele kleuren onder de verschillende laagjes verf, naar de kleuren van gordijnen en naar de oorspronkelijke zaalinrichting.
Restauratie Pieter Teylers Huis.
Foto: Johan Nieuwenhuize.
Recente werkzaamheden
Tussen 2010 en 2011 wordt de Ovale Zaal grootschalig aangepakt: de lambrisering, het houtwerk, de boekenkasten, de vitrines, de vangrail… alles is schoongemaakt en gerestaureerd. Vanaf 2013 werken de restauratoren drie jaar lang aan het interieur van de statige woning van Pieter Teyler in de Damstraat: bij de opening van Pieter Teylers Huis in 2022 is de gelijkenis met het oorspronkelijke 18e-eeuwse pand verbluffend.
De Eerste en de Tweede schilderijenzaal zijn in 2013–2014 teruggebracht naar hun oorspronkelijke inrichting. De fossielenzalen kwamen in 2020 aan de beurt: van de luiken tot de achterwanden van de vitrines en van de terrazzovloeren tot de gietijzeren verwarmingsroosters: alles is zo goed mogelijk hersteld in 19de-eeuwse staat. Het meest authentiek? Dat is natuurlijk de beleving om de fossielen net als vroeger bij daglicht te kunnen bekijken!
Ontdek meer
